طرحواره درمانی (Schema therapy) چیست؟
طرحواره درمانی رویکردی نوین در روانشناسی است که به افراد در شناسایی و تغییر الگوهای ذهنی ناسازگار (طرحواره‌های ناسازگار اولیه) کمک می‌کند. این الگوها، که اغلب در دوران کودکی شکل می‌گیرند، می‌توانند بر تفکر، احساسات و رفتار فرد در بزرگسالی تاثیر منفی بگذارند و منجر به مشکلات روانشناختی شوند.
طرحواره درمانی با تلفیق مؤثر درمان شناختی- رفتاری (CBT)، نظریه روابط موضوعی روانکاوی، نظریه دلبستگی و گشتالت درمانی، به دنبال ایجاد تغییر عمیق و پایدار در فرد است.
چرا به طرحواره درمانی نیاز داریم؟
فرض کنید در کودکی همواره مورد بی‌توجهی والدین قرار گرفته‌اید. این تجربه می‌تواند منجر به شکل‌گیری طرحواره‌ی “ترک‌شدگی/ طرد” شود. فردی که درگیر این طرحواره است، ممکن است در بزرگسالی همواره احساس کند دیگران او را دوست ندارند و به دنبال تایید دائمی از اطرافیان باشد. این الگوی ذهنی می‌تواند منجر به برقراری روابط ناسالم و احساس تنهایی مزمن شود.
طرحواره‌های ناسازگار اولیه، مانند تله‌های ذهنی عمل می‌کنند که فرد را در چرخه‌ای از افکار، احساسات و رفتارهای منفی گرفتار می‌کنند. طرحواره درمانی به ما کمک می‌کند تا این تله‌ها را شناسایی کنیم، درستی‌شان را به چالش بکشیم و الگوهای رفتاری سالم‌تری را جایگزین آنها کنیم.
هدف طرحواره درمانی چیست؟
هدف طرحواره درمانی این است که به افراد کمک کند رفتار خود را بشناسند، علت‌های زمینه ای رفتارهای خود را درک کنند. سپس با تغییر افکار و رفتارهای خود به شیوه ای سالم و سازنده با چالش‌ها و احساسات خود در روابط کنار بیایند.
علاوه بر این، طرحواره درمانی به افراد نحوه برآورده سازی نیازها به بهترین شیوه را آموزش می‌دهد. یکی از اهداف اصلی طرحواره درمانی، درمان اختلالات شخصیت است.
طرحواره درمانگران در رابطه با موارد زیر با مراجعین خود کار می‌کنند :
- شناسایی طرحواره های ناسازگاری که باید تحت درمان قرار گیرند
- شناسایی سبک‌های مقابله‌ای که مانع ارضای نیازهای عاطفی می‌شوند و رسیدگی به آنها
- تغییر الگوهای احساسات و رفتارهای ناشی از طرحواره ها
- یادگیری اینکه نیازهای عاطفی اصلی را به روش های سالم و سازگار برآورده کنند
- یادگیری اینکه چگونه میتوان به روشی سالم، با ناامیدی و ناراحتی ناشی از ارضا نشدن نیازها کنار آمد
همه این اقدامات به فرد کمک می‌کنند که یک سبک بزرگسال قوی و سالم ایجاد کند. یک سبک بزرگسال سالم که به خوبی رشد کرده است و می تواند به بهبود و تنظیم سایر سبک ها کمک کند تا فرد دیگر تحت تأثیر آنها قرار نگیرد.
نیازهای اصلی کودک در طرحواره درمانی چه چیزهایی هستند؟
یکی از بزرگ‌ترین عواملی که باعث تشکیل طرحواره‌های ناسازگار در افراد میشود، برآورده نشدن نیازهای بنیادین عاطفی آنان در دوران کودکی است.
در ادامه نیازهای اصلی کودک را ذکر می‌کنیم:
- احساس امنیت و دلبستگی ایمن به دیگران
- آزاد بودن در بیان احساسات و درخواست آنچه از دیگران میخواهد
- احساس هویت و خودمختاری
- توانایی بازی کردن و خودجوش بودن
- وجود محدودیت ها و مرزهای ایمن و متناسب با سن
انواع طرحواره‌های ناسازگار اولیه:
در طرحواره درمانی، هجده طرحواره‌ی اصلی شناسایی شده‌اند که در دو دسته‌ی کلی قرار می‌گیرند:
طرحواره‌های بریدگی و طرد: این طرحواره‌ها با نیازهای برآورده نشده‌ی اولیه‌ی فرد، مانند امنیت، عشق و پذیرش از سوی دیگران، مرتبط هستند. نمونه‌هایی از این طرحواره‌ها عبارتند از: ترک‌شدگی/طرد، بی‌اعتمادی/سوءاستفاده، محرومیت هیجانی.
طرحواره‌های خودگردانی و عملکرد مختل شده: این طرحواره‌ها با مشکل فرد در برآورده کردن نیازهای خود و استقلال فردی مرتبط هستند. نمونه‌هایی از این طرحواره‌ها عبارتند از: وابستگی، بی‌کفایتی، شکست.
علائم و نشانه‌های ناشی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه
افرادی که درگیر طرحواره‌های ناسازگار اولیه هستند، ممکن است علائم زیر را تجربه کنند:
- مشکلات در روابط: دشواری در برقراری و حفظ روابط صمیمی، ترس از طرد شدن، وابستگی شدید عاطفی
- مشکلات در تنظیم هیجانات: نوسانات خلقی، خشم غیرقابل کنترل، غم و اندوه طولانی‌مدت
- مشکلات در عزت نفس: احساس بی‌ارزش بودن، کمال‌گرایی افراطی، نیاز شدید به تایید دیگران
- مشکلات رفتاری: اجتناب از موقعیت‌های چالش‌برانگیز، رفتارهای تکانشی، اعتیاد
- مشکلات در تفکر: تفکر همه یا هیچ، ذهنیت منفی، فاجعه‌سازی
طرحواره درمانی چه زمانی به کار برده میشود؟
طرحواره درمانی یک رویکرد التقاطی و یکپارچه به درمان است که هدف آن درمان اختلالات شخصیت، به خصوص اختلال شخصیت مرزی و سایر مشکلات روانی است. طرحواره درمانی همچنین برای درمان اختلالات خوردن، اضطراب و افسردگی کاربرد دارد؛ به ویژه در مراجعانی که به اشکال دیگر درمان پاسخ نداده اند.
طرحواره درمانی در ابتدا برای درمان اختلالات شخصیت ایجاد شده است و اغلب برای درمان اختلال شخصیت مرزی (BPD) استفاده می شود. برای مثال، در یک کارآزمایی تصادفی و کنترل‌شده، افراد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی که تحت طرحواره‌درمانی قرار گرفتند بطور قابل توجهی بیشتر از افرادی که درمان معمول خود را داشتند، وارد دوره بهبودی شدند (یعنی این دیگر معیارهای تشخیصی BPD را برآورده نمی‌کردند).طرحواره درمانی همچنین برای درمان اختلالات خوردن، اضطراب، افسردگی و سایر نگرانی های مربوط به سلامت روان به کار برده میشود؛ به ویژه در مواردی که به نظر می رسد به اشکال دیگر درمان پاسخ نداده اند.
در اغلب موارد طرحواره درمانی برای بزرگسالان به کار برده می شود، اما تاثیر این روش برای درمان کودکان و نوجوانان در حال بررسی است.
از طرحواره درمانی چه انتظاراتی میتوان داشت؟
طرحواره درمانی اغلب یک درمان طولانی‌مدت است (ممکن است ماه‌ها طول بکشد). با گذشت جلسات، درمانگر به مراجع کمک می کند طرحواره‌های خود را شناسایی کند، نحوه واکنش خود به آنها را تشخیص دهد – منظور از واکنش “سبک‌های مقابله‌ای” فرد است – و یاد بگیرد که چه کارهایی را می تواند انجام دهند تا نیازهای خود را به شیوه ای سالم و سازگار برآورده کند.
